Cukrzyca ciążowa – co możesz zrobić, aby pomóc sobie i dziecku? Dieta, styl życia, aktywność fizyczna

Dla kobiety spodziewającej się dziecka, informacja o cukrzycy ciążowej jest nie lada zaskoczeniem, powodem do niepokoju i w ostateczności również wielkim wyzwaniem. Pojawiają się wtedy pytania – jaki wpływ będzie to miało na rozwijające się w łonie dziecko i jakie dalsze konsekwencje może przynieść, zarówno matce, jak i dziecku? W jaki sposób zmienić dietę, aby ta odpowiadała na wszystkie potrzeby i zapewniała stabilną glikemię?
To, co najistotniejsze – musisz mieć świadomość, że cukrzyca wymaga zmiany stylu życia – zarówno w odniesieniu do sposobu żywienia, jak i wprowadzenia codziennnej, umiarkowanej aktywności fizycznej (oczywiście przy braku innych przeciwskazań w ciąży).
Ja w tym wpisie chcę się skupić oczywiście na założeniach dotyczących diety kobiety ciężarnej, jednak bez wyjaśnienia czym jest cukrzyca ciążowa i w jaki sposób powstaje – nie sposób przekonywać o sensowności dietoterapii. Dlatego właśnie zaczniemy od odrobiny teorii.

Czym jest cukrzyca ciążowa?
W okresie ciąży dochodzi do istotnych zmian metabolicznych i hormonalnych w organizmie kobiety, w wyniku których, szczególnie w drugiej połowie ciąży pojawia się insulinooporność (czyli zmniejszona wrażliwość tkanek na insulinę) przy równoczesnym zwiększonym zapotrzebowaniu na ten właśnie hormon. Insulina to hormon peptydowy, produkowany przez komórki Beta znajdujące się w trzustce. Odgrywa on zasadniczą rolę w metabolizmie węglowodanów (także białek i tłuszczów). Bodźcem do wytwarzania insuliny jest poposiłkowy wzrost stężenia glukozy we krwi. Dzięki zwiększeniu produkcji insuliny i jej wpływowi na komórki efektorowe – zwiększa się transport glukozy do wnętrza komórek, co obniża poziom glukozy we krwi.
U kobiet ciężarnych, w kolejnych trymestrach dochodzi do wzrostu insulinooporności, co jest powiązane z hormonami produkowanymi przez łożysko i innymi, nie do końca poznanymi czynnikami. Insulinowrażliwość w późnym okresie ciąży jest 45-70% mniejsza w porównaniu z okresem sprzed ciąży. W związku z narastającą insulinoopornością zwiększają się ilość i masa komórek Beta i równocześnie następuje wzrost wydzielania insuliny. Pozwala to zachować homeostazę glukozy i prawidłowy rozwój płodu. W sytuacji gdy dochodzi do zbyt dużego wzrostu insulinooporności, niewystarczającej kompensacji komórek Beta trzustki lub obniżenia ich funkcji (czyli niewystarczającego przyrostu wydzielania insuliny), zwiększa się stężenie glukozy we krwi i rozwija się cukrzyca ciążowa. Insulinooporność w ciąży jest powiązana także z BMI, a więc z ilością tkanki tłuszczowej występującej u kobiety przed ciążą oraz przyrostem masy ciała w czasie ciąży. Dodatkowo insulinowrażliwość jest zależna od aktywności fizycznej sprzed ciąży i w czasie jej trwania.
Czynnikami, które predysponują do wystąpienia cukrzycy ciążowej (GDM), są między innymi: otyłość matki przed ciążą, ciąża po 35 r.ż., dodatni wywiad rodzinny w kierunku cukrzycy typu 2, zespół policystycznych jajników, nadciśnienie tętnicze, przebycie cukrzycy w poprzedniej ciąży, poronienia, niewyjaśnione zgony okołoporodowe lub wewnątrzmaciczne, urodzenie dziecka z masą ciała powyżej 4000 g.
Cukrzyca ciążowa może stanowić zagrożenie zarówno dla kobiety ciężarnej, jak i dla rozwijającego się płodu. Natomiast prawidłowe leczenie, przygotowanie do ciąży i prowadzenie w ciąży chorej na cukrzycę daje jej taką samą szansę na urodzenie zdrowego dziecka, jaką ma zdrowa kobieta. Podstawą leczenia jest odpowiednio prowadzona dietoterapia i aktywność fizyczna, a gdy to nie przynosi wystarczających efektów konieczne jest wprowadzenie insulinoterapii.
Kobieta z cukrzycą ciążową musi prowadzić samokontrolę stężenia glukozy we krwi, tak aby dążyć do uzyskania docelowych wartości glikemii równych: na czczo – 70-90 mg/dl, maksymalna glikemia w 1 h po rozpoczęciu posiłku – do 140 mg/dl, między godziną 2.00 a 4.00 – 70-90 mg/dl.
Rozwijający się płód cały czas pobiera od matki glukozę, która jest jego podstawową substancją energetyczną. W przypadku gdy w organizmie matki tej glukozy jest za dużo, organizm dziecka jej nadmiar przetwarza na tłuszcz, a niekiedy narządy i tkanki ulegają przerostowi. Taki stan nazywany jest makrosomią. Inną konsekwencją hiperglikemii u matki jest hipoglikemia poporodowa u noworodka. Duży noworodek może sprawiać trudności w porodzie siłami natury, co sprzyja zwiększonej częstości cięć cesarskich. Duże noworodki (powyżej 4000 g) częściej niż dzieci urodzone z prawidłową wagą w przyszłości są otyłe, chorują na cukrzycę, nadciśnienie tętnicze. U kobiety ciężarnej hiperglikemia sprzyja powstawaniu nadciśnienia tętniczego. Nasilenie i ryzyko opisanych powikłań jest bardzo ściśle powiązane ze stopniem hiperglikemii ciężarnej – im wyższe stężenie glukozy we krwi, tym wyższe ryzyko powikłań!

Po takim, może dość rozbudowanym wstępie 🙂 teraz jesteś gotowa na to, aby zapoznać się z założeniami prawidłowej diety dla kobiety z cukrzycą ciążową.
Co powinno być celem głównym dietoterapii? Celem diety jest zapewnienie prawidłowego odżywienia matki oraz rozwijającego się płodu, dostarczenie odpowiedniej ilości energii do niezbędnego przyrostu masy ciała, utrzymanie prawidłowych stężeń glukozy we krwi i zapobieganie ketonurii (obecność ciał ketonowych w moczu).
Kaloryczność posiłków powinna zależeć od: masy ciała kobiety przed ciążą, wzrostu, poziomu aktywności fizycznej i wieku. Średnie dobowe zapotrzebowanie kaloryczne będzie więc w przedziale od 25 kcal na 1 kg m.c. – dla kobiet z BMI powyżej 29 kg/m2, 30 kcal na 1 kg m.c dla kobiet o prawidłowej masie ciała, u kobiet z BMI poniżej 19,8 kg/m2 podaż energii powinna wynosić 35-40 kcal na 1 kg m.c.
Posiłki powinny być równomiernie rozłożone w ciągu dnia wg podziału: trzy posiłki główne – śniadanie, obiad, kolacja oraz trzy dodatkowe posiłki pomiędzy nimi o mniejszej kaloryczności tj. drugie śniadanie, podwieczorek i posiłek przed snem. Przerwy pomiędzy posiłkami nie powinny wynosić więcej niż 3 godziny. W odróżnieniu od ogólnych zaleceń żywieniowych w leczeniu cukrzycy, w postępowania przy cukrzycy ciążowej szczególnie istotny jest posiłek przed snem, o godz. 22.00-22.30, który ma zabezpieczyć kobietę przed hipoglikemią nocną i głodową ketogenezą. Taki posiłek powinien składać się z ok. 25 g węglowodanów złożonych.
W cukrzycy ciążowej niezwykle istotne jest dostarczenie odpowiedniej ilości węglowodanów z dietą. Zbyt mała ich ilość w diecie może być przyczyną wzrostu stężenia ciał ketonowych w moczu. Węglowodany powinny stanowić ok. 40-50% wartości energetycznej diety, natomiast minimalna dzienna dawka węglowodanów powinna być nie mniejsza niż 175g. Obok ilości węglowodanów niezwykle ważnym czynnikiem będzie ich jakość oraz odpowiedni rozkład na posiłki. Aby utrzymać prawidłowe stężenie glukozy we krwi zaleca się węglowodany złożone, o niskim indeksie glikemicznym, z dużą zawartością błonnika pokarmowego.
Koniecznie korzystaj z takich produktów spożywczych jak: pieczywo żytnie razowe, pełnoziarniste, ryż brązowy i dziki, kasza gryczana niepalona, kasza bulgur, pęczak, nasiona roślin strączkowych, płatki owsiane nieprzetworzone. Takie produkty są najbardziej pożądane w diecie, gdyż nie prowadzą do szybkiego wzrostu glikemii poposiłkowej.

Unikaj natomiast węglowodanów prostych i produktów o wysokim indeksie glikemicznym, takich jak: napoje słodzone (soki, kompoty, wody smakowe, kawa i herbata dosładzana), słodycze pod każdą postacią (ciasta, ciastka, wafelki, drożdżówki, cukierki, czekolady), wyroby mączne z mąki pszennej (kluski, pierogi, knedle, pyzy), przetworzone płatki zbożowe. Takie produkty powodują wahania stężenia glukozy we krwi. Słodycze zastąp gorzką czekoladą i kilkoma migdałami lub orzechami.
Tabele indeksów glikemicznych różnych produktów znajdziesz na stronach internetowych.
Stosowanie sztucznych substancji słodzących jest dozwolone, z wyjątkiem sacharyny, która przechodzi przez łożysko i jej wpływ na płód jest nie do końca poznany.
Ilość białka w diecie powinna być zwiększona do 30% jej wartości energetycznej.
Białko powinno być pochodzenia zarówno zwierzęcego, jak i roślinnego, w proporcji 1:1. W Twojej diecie uwzględnij: chude gatunki mięs i ryb, jajka, produkty mleczne, nasiona roślin strączkowych, zboża. Mięso czerwone w dużych ilościach nie jest zalecane, ze względu na wzrost ryzyka choroby niedokrwiennej serca. Dzienna porcja mleka powinna być ograniczona do 1 szklanki, natomiast jogurt naturalny, kefir, maślanka, mogą stanowić dla niego alternatywę. Sery topione i pleśniowe powinny być wykluczone z diety, natomiast sery żółte ogranicz ilościowo, ze względu na ich dużą kaloryczność. Jajka możesz spożywać w formie gotowanych na twardo, jako dodatek do sałatki lub w postaci dobrze ściętej jajecznicy. Nie należy spożywać jajek surowych z uwagi na ryzyko zatrucia salmonellą.
Unikaj również surowego mięsa typu tatar, czy surowych wędlin, z uwagi na ryzyko zatrucia toksoplazmozą. Mięso ryb jest doskonałym wyborem; gatunki szczególnie polecane to: łosoś, sum, śledź.

Tłuszcz powinien stanowić ok. 20-30 % wartości energetycznej diety, z przewagą kwasów tłuszczowych jedno- i wielonienasyconych. W diecie korzystaj więc z: oliwy z oliwek, oleju rzepakowego, lnianego, sojowego, orzechów, nasion, siemienia lnianego, awokado, tłustych ryb. Spożycie ok. 1 g kwasu DHA stymuluje prawidłowy rozwój ośrodkowego układu nerwowego dziecka. Ogranicz tłuszcze nasycone (tłuste mięsa, pełnotłusty nabiał, smalec) i koniecznie wyeliminuj kwasy tłuszczowe trans (wyroby cukiernicze, żywność typu fast-food).

Owoce i warzywa to świetne źródło witamin i soli mineralnych, ale także węglowodanów, stąd ważne jest aby unikać takich owoców, które są szczególnie bogate w cukry, jak: banany, gruszki, śliwki, winogrona. Owoce cytrusowe mogą stanowić urozmaicenie poszczególnych posiłków w formie dodatku, jednak nie powinnaś jeść ich samodzielnie pomiędzy posiłkami bądź też jako oddzielny posiłek. Z warzyw ogranicz spożycie ziemniaków, które są bogate w skrobię oraz gotowanej marchewki i buraków. Pozostałe warzywa jedz bez ograniczeń, najlepiej w formie surowej (w postaci surówek, sałatek).

W jaki sposób możesz jeszcze sobie pomóc?
Bądź aktywna fizycznie! Wykonywanie ćwiczeń fizycznych obniża poziom glukozy we krwi, więc warto korzystać z tego “narzędzia” codziennie. Badania wskazują, że aktywność w ciąży pomaga kontrolować przyrost masy ciała i zapobiega otyłości, ma pozytywny wpływ na układ krążeniowo-oddechowy oraz pomaga zmniejszyć dolegliwości bólowe kręgosłupa, które zwłaszcza w ostatnim trymestrze ciąży mogą być uciążliwe. Jednocześnie wysoka aktywność fizyczna w czasie ciąży korzystnie wpłynie na przebieg porodu i połogu. Wiemy już także ze wstępu, że aktywność fizyczna zwiększa wrażliwość komórek na działanie insuliny, co oznacza, że regularna aktywność fizyczna będzie też świetną profilaktyką w kierunku cukrzycy ciążowej.

Jaki rodzaj aktywności będzie dla Ciebie najbardziej odpowiedni? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi – będzie to uzależnione od stopnia wytrenowania przed ciąża, zaawansowania ciąży, Twojego samopoczucia. Pamiętaj jednak o tym, że trening przyszłej mamy ma głównie dawać przyjemność i odprężenie, nie może być zbyt obciążający i wyczerpujący. Postaw na gimnastykę, spacery, pływanie. Ćwiczenia, które będą najbardziej odpowiednie to te ukierunkowane na pracę z poszczególnymi partiami mięśniowymi, ćwiczenia ogólnokondycyjne, oddechowe i techniki relaksacyjne.
Pamiętaj o systematyczności!

Ja cały czas spotykam się z takim przekonaniem, że kobieta w ciąży powinna pozwalać sobie na więcej, bo w tym szczególnym okresie ma spełniać wszystkie swoje zachcianki (mowa oczywiście o tych żywieniowych), odpoczywać i leniuchować. Oczywiście faktem jest, że odpoczynku powinno być więcej, bo przecież jest to bardzo wymagający czas dla kobiety, w którym wiele się zmienia. Jednak przyzwolenie dla „nic nie robienia” nie wyjdzie nigdy na zdrowie! Znając mechanizm zmian metabolicznych w czasie ciąży, widzisz teraz pewnie wyraźnie, jak bardzo utrudniasz swojemu organizmowi sprawne działanie i przystosowanie się do tych zmian.. kiedy codziennie zajadasz się słodyczami (bo przecież teraz bezkarnie możesz to robić, a na odchudzanie będzie czas po ciąży…)
Kochane kobiety! Zmieńmy myślenie! Dbajmy o siebie na każdym etapie życia, a ciąża niech będzie tym szczególnym momentem, w którym możemy cieszyć się z tego co przyjdzie, a nie martwić powikłaniami i ich ewentualnymi konsekwencjami w przyszłości. 

Zdrowo pozdrawiam!
Magda 

Bibliografia:
Łagoda K., Kobus G., Bachórzewska-Gajewska H.: Wpływ cukrzycy ciążowej na rozwój płodu i noworodka, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2008, tom 4, nr 4
Otto-Buczkowska E.: Zaburzenia metabolizmu glukozy w czasie ciąży, Forum Medycyny Rodzinnej, 2017, tom 11, nr 3
Pawlik D., Radziszewska R.: Cukrzyca u matki i jej konsekwencje dla dziecka, Endokrynologia pediatryczna, 2015, 14, 1
Zielińska-Maciulewska A., Krętowski A., Szelachowska M.: Insulinooporność i adaptacja komórek Beta trzustki podczas ciąży, Varia Medica, 2018, tom 2, nr 6
Torbe D., Torbe A., Ćwiek D.: Aktywność fizyczna kobiet w ciąży o fizjologicznym przebiegu, Nowa Medycyna, 2013, 4
Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2019, Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, Diabetologia Praktyczna, tom 5, nr 1
Grzymisławski M. red.nauk.: Dietetyka kliniczna, PZWL, Warszawa 2019